امر به معروف و نهی از منکر
امر به معروف و نهی از منکر به معنای ترویج خیر و جلوگیری از شر، مفهومی است که ریشه در اصول اخلاقی و تعالیم ادیان مختلف دارد. این اصل به شکلی جهانی در بسیاری از ادیان و فلسفههای اخلاقی وجود داشته و هر کدام آن را با تعابیر و چارچوبهای متفاوتی مطرح کردهاند. در ادامه به بررسی مفهوم امر به معروف و نهی از منکر در برخی از ادیان غیر اسلامی میپردازیم.
1. امر به معروف و نهی از منکر در یهودیت
یهودیت یکی از کهنترین ادیان توحیدی است که بر اساس عهد قدیم (تورات) و تعالیم پیامبران بنیاسرائیل شکل گرفته است. این دین بر یکتاپرستی، عدالت اجتماعی، و انجام فرایض دینی مانند شبات (روز استراحت) و رعایت قوانین کوشر تأکید دارد. قوم یهود بهعنوان “ملت برگزیده خداوند” در این دین شناخته میشوند. در یهودیت، مفهوم امر به معروف و نهی از منکر ریشهای عمیق در اصول تورات و تلمود دارد. تعالیم تورات(تورات متنی مقدس در یهودیت است و شامل پنج کتاب اول عهد عتیق (کتب موسی) است: پیدایش، خروج، لاویان، اعداد، و تثنیه) در کتاب لاویان آمده است: “به برادرت کینه نداشته باش، اما او را از روی محبت توبیخ کن تا گناهی بر تو بار نشود.” این آیه تأکید میکند که وظیفه هر یهودی است که از روی محبت و بدون نیت تخریب، دیگران را نسبت به اشتباهاتشان آگاه کند.
در رساله یعقوب آمده است:
هر که بداند چه کار نیکویی باید انجام دهد و انجام ندهد، گناه کرده است.
2. امر به معروف و نهی از منکر در مسیحیت
مسیحیت دین توحیدی بر پایه زندگی و آموزههای عیسی مسیح است که او را نجاتدهنده و فرزند خداوند میدانند. این دین بر محبت، بخشش، و رستگاری از طریق ایمان به مسیح تأکید دارد. کتاب مقدس مسیحیان شامل عهد قدیم و عهد جدید است، و کلیسا بهعنوان مرکز عبادی مسیحیان نقش مهمی در این دین دارد. تعالیم عهد جدید: در مسیحیت، این مفهوم در آموزههای عیسی مسیح و شاگردان او مطرح شده است. • انجیل متی: اگر کسی اشتباه کند، ابتدا باید بهصورت خصوصی با او صحبت کرد. اگر اصلاح نشد، شاهدانی بیاورید و سپس موضوع را به جامعه مسیحی یا کلیسا ارجاع دهید. این آیات نشاندهنده احترام به فردیت و همچنین نقش اجتماع در اصلاح رفتارها است. • اصل محبت و بخشش: مسیحیت بر این اصل استوار است که اصلاح رفتار دیگران باید با محبت، بخشش، و پرهیز از قضاوت ناعادلانه انجام شود. • عیسی مسیح در موعظه بالای کوه میفرماید: “چرا خاشاک در چشم برادرت را میبینی اما تیر چوبی در چشم خود را نمیبینی؟” این آموزش به این معناست که فرد باید ابتدا اشتباهات خود را بررسی کرده و سپس به اصلاح دیگران بپردازد. همچنیننقش کلیسا در مسیحیت، کلیسا بهعنوان یک مرجع اخلاقی نقش کلیدی در ترویج معروف و جلوگیری از منکر ایفا میکند.
3. امر به معروف و نهی از منکر در آیین بودایی
بودا (سیدارتا گوتاما) در قرن ششم پیش از میلاد در هند آیین بودا را پایهگذاری کرد. این فلسفه یا دین بر رهایی از رنج و چرخه تولد و مرگ (سامسارا) از طریق پیروی از “راه هشتگانه” و دستیابی به نیروانا تأکید دارد. اصول اخلاقی بودا شامل شفقت، مدیتیشن، و پرهیز از آسیب به دیگران است. اصل سامکاشتی (این اصل بهطور کلی به معنای “اثر، تأثیر یا ردپایی” است که اعمال، گفتار و افکار ما در ذهن و روح به جا میگذارند): • بودا بر رفتار درست و هماهنگی اخلاقی در جامعه تأکید داشت. سه اصل اخلاقی بودا شامل اندیشه درست، گفتار درست، و کردار درست میشود.اندیشه درست یعنی هدایت ذهن به سمت نیکی و دوری از افکار منفی، گفتار درستیعنی پرهیز از دروغ، تهمت، و سخنان آسیبزا وکردار درست یعنی انجام کارهایی که برای خود و دیگران مفید باشد. • اهمیت شفقت(توانایی درک رنج دیگران و داشتن میل عمیق برای کاهش آن است. شفقت، یکی از چهار حالت ذهنی برتر در بودیسم است) • در بودیسم، ترویج خیر و جلوگیری از شر با روحیه شفقت و بدون اجبار انجام میشود. برای مثال، راهبان بودایی موظفند به آرامی و با محبت، دیگران را نسبت به خطاهایشان آگاه کنند. شفقت در بودیسم نهفقط برای انسانها بلکه برای تمام موجودات زنده است. این شفقت ریشه در درک وحدت جهان و باور به چرخه کارما دارد؛ چرا که همه موجودات در چرخه تولد و مرگ درگیرند و رنج میکشند. پرورش شفقت در تمرینهای بودایی مانند مراقبه و ذهنآگاهی، به کاهش خودخواهی و افزایش حس اتحاد با دیگران کمک میکند. • پاتیموکه (مجموعهای از قواعد اخلاقی و رهنمودهای رفتاری در آیین بودا است): • این قوانین رهبانی مجموعهای از اصول است که راهبان بودایی برای حفظ نظم و اخلاق در جامعه خود رعایت میکنند. از جمله این اصول، تذکر محترمانه و راهنمایی دیگران برای اصلاح رفتارهای نادرست است. پاتیموکها شامل قوانین مربوط به نظم در زندگی معنوی، رفتار اجتماعی و خودسازی است. این قوانین بهطور مرتب در مراسم مذهبی راهبان، خوانده میشود تا به یادآوری و تمرین آنها کمک کند. هدف از این قوانین، حفظ پاکی و نظم در جامعه راهبان و نیز تسهیل در مسیر رسیدن به نیروانا است.
4. امر به معروف و نهی از منکر در آیین هندو
هندوئیسم یکی از قدیمیترین ادیان جهان است که ریشه در تمدن هند باستان دارد. این دین چندخدایی و گاه توحیدی است و بر مفهوم دهارما (وظیفه)، کارما (عمل و پیامد آن)، و رستگاری روح از طریق اتحاد با برهمن (روح مطلق) تمرکز دارد. متون مقدسی مانند وداها و بهاگاواد گیتا نقش مهمی در این آیین دارند. اصل دهارما (Dharma): • در هندوئیسم، دهارما به معنای وظیفه اخلاقی و دینی هر فرد است. این مفهوم نشاندهنده مسئولیت فرد در قبال خود، خانواده، و جامعه است. دهارما بر این باور استوار است که هر انسانی وظیفه دارد دیگران را به انجام کارهای درست تشویق کند و مانع از اعمال نادرست شود. • متون مقدس: • بهاگاواد گیتا: کریشنا (خدای تجلی یافته و نماد خرد الهی)به آرجونا (یک شاهزاده و جنگجوی برجسته) توصیه میکند که وظایف خود را بهعنوان یک جنگجوی دینی انجام دهد، حتی اگر دشوار باشد، زیرا این کار به حفظ تعادل و عدالت در جهان کمک میکند. • مانو اسمریتی : • یکی از متون اصلی و کهن در آیین هندو است که قوانین و اصول اخلاقی، اجتماعی و دینی این دین را ارائه میدهد. این متن اخلاقی تأکید دارد که افراد باید نسبت به خطاهای دیگران حساس بوده و آنها را به مسیر درست هدایت کنند. • رویکرد اصلاحی: • هندوئیسم به رویکردی اصلاحی و غیرتحمیلی معتقد است؛ یعنی افراد باید با عشق و احترام، دیگران را به انجام کارهای نیک دعوت کنند.


5. امر به معروف و نهی از منکر در آیین زرتشتی
دین زرتشتی یا «مذهب زرادشتی» یکی از قدیمیترین ادیان جهان است که به پیامبر ایرانی، زرتشت (یا زرادشت)، نسبت داده میشود. این دین در حدود ۳۵۰۰ سال پیش در سرزمینهای ایران باستان پایهگذاری شد. اصول اصلی دین زرتشتی بر پایه یکتاپرستی استوار است، به این معنا که تنها یک خدا به نام «اهورامزدا» وجود دارد که خالق جهان است. زرتشتیان معتقدند که جهان به دو نیروی اصلی تقسیم میشود: نیروی خیر، نمایندهی اهورامزدا، و نیروی شر، نمایندهی «اهریمن». هدف انسان در این دین، پیروی از «اَشَه» (راستگویی و نظم جهانی) و مبارزه با شر است. کتاب مقدس زرتشتیان «اوستا» است که شامل متون دینی، تاریخی، و فلسفی میباشد. گاتاها که قسمتی از اوستا هستند، اشعار و تعالیم زرتشت را شامل میشوند. این دین تأکید زیادی بر پاکیزگی، درستکاری، و رعایت اصول اخلاقی دارد. زرتشتیان در گذشته به پرستش آتش نیز اهمیت میدادند و آتش به عنوان نمادی از پاکی و حقیقت در معابد زرتشتیان نگهداری میشود. امروز نیز در برخی از مناطق ایران و هند، پیروان این دین به زندگی خود ادامه میدهند. اصل اندیشه نیک، گفتار نیک، کردار نیک: در آیین زرتشتی، این سه اصل اساسی، بنیان اخلاقیات را تشکیل میدهند.اندیشه نیک: داشتن نیت خیر نسبت به دیگران،گفتار نیک استفاده از زبان برای تشویق به نیکی و جلوگیری از بدی و کردار نیک انجام اعمالی که به دیگران و جامعه سود برساند. گاتاها(گاتاها مجموعهای از سرودهها و اشعار دینی و فلسفی هستند که به زبانی قدیمی به نام «اوستایی» نوشته شدهاند.): زرتشت به پیروان خود توصیه میکند که خیر را ترویج دهند و با شر مبارزه کنند. در گاتاها آمده است که هر فرد وظیفه دارد با کردار نیک خود، دیگران را به مسیر درست هدایت کند. اهمیت مسئولیت اجتماعی: زرتشتیان معتقدند که جامعه سالم زمانی شکل میگیرد که هر فرد برای جلوگیری از شر و ترویج خیر، نقش خود را ایفا کند.
نتیجهگیری
امر به معروف و نهی از منکر، بهعنوان یک اصل اخلاقی و اجتماعی، در بسیاری از ادیان غیر اسلامی نیز ریشهدار و بنیادین است. هرچند ادیان مختلف این مفهوم را با عبارات و اصول متناسب با زمینههای فرهنگی، اجتماعی و تاریخی خود تعریف کردهاند، اما همه آنها در یک نکته مشترک هستند: تشویق به انجام کارهای خیر و جلوگیری از اعمال شر برای ایجاد تعادل، عدالت و همبستگی در جامعه.
ادیانی مانند یهودیت، مسیحیت، بودیسم، هندوئیسم و زرتشتی، این مسئولیت را بر پایه اصولی مانند محبت، شفقت، وظیفه اخلاقی، و مسئولیت جمعی بنا کردهاند. از توصیههای تورات برای توبیخ محبتآمیز گرفته تا تأکید بودا بر شفقت و کردار درست، از آموزههای مسیحیت برای اصلاح رفتار دیگران با محبت گرفته تا اصول دهارما در هندوئیسم و اندیشه نیک در آیین زرتشتی، همگی نشاندهنده یک دیدگاه مشترک هستند: ایجاد جامعهای بهتر از طریق تعامل مثبت و اخلاقی.
بنابراین، این اصل اخلاقی نهتنها مختص به یک دین یا فرهنگ خاص نیست، بلکه بهعنوان یک ارزش انسانی، راهکاری برای رشد فردی و اجتماعی در سراسر جهان بوده و همچنان میتواند الهامبخش جوامع در مسیر تحقق عدالت و اخلاق باشد.2