شرایط امر به معروف و نهی از منکر در فضای مجازی
امروزه فضای مجازی به بستری مهم برای ارتباطات، تبادل اطلاعات و ترویج ارزش‌ها تبدیل شده است. در این میان، امر به معروف و نهی از منکر نیز می‌تواند نقش مهمی در هدایت افراد به سمت ارزش‌های دینی و اخلاقی داشته باشد. با این حال، اجرای این فریضه در فضای مجازی نیازمند شناخت شرایط، راهکارها و چالش‌های خاص خود است. در این مقاله به بررسی این موضوع پرداخته و همچنین دیدگاه مقام معظم رهبری را در این زمینه بیان خواهیم کرد.
امام باقر(ع) می‌فرمایند:
براى شما واجب شد امر به معروف و نهی از منکر، تا معروف را به مردم فرمان دهید و از منکر نهی کنید و آنان را به خود نزدیک سازید. اگر چنین کنید، از اهل بهشت خواهید بود.
انتخاب بستر مناسب در امر به معروف و نهی از منکر در فضای مجازی
یکی از نکات مهم در امر به معروف و نهی از منکر در فضای مجازی، انتخاب بستر مناسب برای انجام این کار است. هر شبکه اجتماعی و هر محیط آنلاین ویژگی‌های خاص خود را دارد و روش‌های متناسب با هر بستر می‌تواند تأثیر متفاوتی داشته باشد. بنابراین، نحوه بیان و شیوه برخورد با افراد در هر فضای مجازی باید با توجه به نوع پلتفرم و نوع مخاطب انتخاب شود. برای مثال، در یک گروه خانوادگی، که افراد ممکن است روابط نزدیک و صمیمی با یکدیگر داشته باشند، شیوه امر به معروف باید نرم‌تر و با توجه به روابط عاطفی باشد. در چنین بستری، استفاده از زبان محبت‌آمیز و توجه به احساسات دیگران اهمیت زیادی دارد. برای مثال، اگر کسی در این گروه یک رفتار نادرست مانند ارسال پیام‌های ناپسند انجام دهد، باید با تأکید بر احترام به فرد و با زبان آرام و مهربان به او گوشزد کرد. مثلا می‌توان گفت: می‌دونم که قصد بدی نداشتی، ولی این نوع پیام‌ها ممکنه باعث ناراحتی دیگران بشه، بهتره که در ارسال پیام‌ها دقت کنیم. در مقابل، در یک صفحه عمومی یا گروه تخصصی، که مخاطبان بیشتری از اقشار مختلف جامعه دارند، ممکن است نیاز به رویکردی منطقی‌تر و مستندتر باشد. در این فضاها، بیشتر افراد به دنبال دلایل و استدلال‌های معتبر هستند.
بنابراین، اگر بخواهیم به فردی که رفتار اشتباهی در این فضا انجام داده، تذکر بدهیم، بهتر است از دلایل مستند و منابع معتبر استفاده کنیم. مثلا در صفحه‌ای که درباره مسائل اجتماعی یا دینی صحبت می‌شود، می‌توانیم با ارجاع به آیات قرآن یا احادیث معصومین، از او بخواهیم که در رفتار خود تجدیدنظر کند. برای مثال: “در قرآن آمده است که در روابط اجتماعی باید احترام به دیگران را حفظ کنیم؛ بنابراین پیشنهاد می‌کنم به این نکات توجه کنید”. در نهایت، در هر بستر، نحوه بیان و انتخاب واژگان باید به گونه‌ای باشد که نه تنها افراد را از موضع قدرت و تکلیف احساس نکرده، بلکه آنها را به سمت اصلاح و تغییر رفتار با رضایت و آگاهی هدایت کند. این انتخاب درست بستر و شیوه برخورد، به ایجاد فضای مثبت‌تر برای امر به معروف و نهی از منکر در فضای مجازی کمک خواهد کرد.1
استفاده از استدلال و منطق در امر به معروف و نهی از منکر در فضای مجازی
در فضای مجازی، یکی از مهم‌ترین اصول در امر به معروف و نهی از منکر، استفاده از استدلال و منطق است. برخلاف محیط‌های حضوری که احساسات و زبان بدن می‌توانند تأثیر زیادی بر متقاعدسازی داشته باشند، در فضای مجازی این متن و محتوای ارائه‌شده است که اثرگذاری اصلی را بر مخاطب دارد. بنابراین، اگر یک فرد بخواهد دیگران را به انجام کار درست یا ترک یک رفتار نادرست دعوت کند، باید با دلایل محکم و استدلال منطقی صحبت کند. اولین گام در این مسیر، استفاده از منابع معتبر است. اگر فردی بدون پشتوانه علمی یا دینی حرفی بزند، احتمال اینکه دیگران آن را بپذیرند، بسیار کم خواهد بود. نقل آیات قرآن، احادیث معتبر و استناد به نظرات کارشناسان می‌تواند تأثیر پیام را افزایش دهد. علاوه بر این، استفاده از استدلال عقلانی که بر پایه منطق و تجربه‌های عملی باشد، نقش مهمی در قانع‌کردن مخاطبان ایفا می‌کند. همچنین، ارائه استدلال باید با زبان قابل فهم و محترمانه باشد. در فضای مجازی، افراد از عقاید و فرهنگ‌های مختلف حضور دارند و اگر امر به معروف و نهی از منکر با لحن تند یا تحقیرآمیز بیان شود، نه‌تنها اثر مثبتی نخواهد داشت، بلکه ممکن است باعث لجاجت و مقاومت بیشتر شود. به همین دلیل، استدلال منطقی در کنار لحن ملایم و دوستانه بهترین راهکار برای اثرگذاری در این فضا است.
اقدامات مؤثر در فضای مجازی
ترویج رفتارهای صحیح
در فضای مجازی، گسترش رفتارهای درست از طریق اشتراک‌گذاری محتوای مثبت و آموزنده اهمیت زیادی دارد. به جای تمرکز بر روی نواقص و مشکلات، بهتر است با انتشار محتوای الهام‌بخش، رفتارهای پسندیده را تبلیغ کنیم. برای مثال، پست‌هایی که در آنها افراد به کمک دیگران، رفتارهای نوع‌دوستانه یا فداکاری‌های اجتماعی اشاره می‌کنند، می‌توانند الگوی مثبتی برای سایرین باشند.
گفت‌وگو و تعامل سازنده
یکی از راه‌های مؤثر برای تأثیرگذاری بر دیگران در فضای مجازی، داشتن گفت‌وگوی سازنده و تعاملی با مخاطبان است. به جای تحمیل نظر و برخورد قهرآمیز، باید با استفاده از روش‌های اقناعی مانند پرسش و پاسخ یا بیان دلایل منطقی، افراد را به تفکر و تغییر دیدگاه سوق داد. این کار باعث می‌شود مخاطب احساس کند که نظر او محترم است و از روی اختیار به سمت اصلاح رفتار خود می‌رود.
حمایت از محتواهای سالم
برای افزایش دسترسی به محتوای مفید و سالم، حمایت از این نوع محتواها ضروری است. لایک کردن، اشتراک‌گذاری و کامنت‌گذاری روی پست‌های مثبت، به دیده شدن بیشتر آنها کمک می‌کند و این پیام را به الگوریتم‌های شبکه‌های اجتماعی می‌رساند که این نوع محتواها برای جامعه مفید و مورد استقبال هستند. این حمایت‌ها باعث می‌شود که محتوای سالم در فضای مجازی بیشتر منتشر شود.
گزارش محتوای نادرست
یکی از اقداماتی که در حفظ فضای سالم مجازی باید انجام دهیم، گزارش محتوای غیراخلاقی یا مضر است. اگر محتوایی را دیدیم که مغایر با اصول اخلاقی و دینی است، می‌توانیم با استفاده از ابزارهای گزارش‌دهی در شبکه‌های اجتماعی، این محتواها را شناسایی و از انتشار بیشتر آنها جلوگیری کنیم. این اقدام کمک می‌کند که فضای مجازی پاک‌تر و سالم‌تر برای استفاده عموم باشد.
دیدگاه مقام معظم رهبری درباره امر به معروف و نهی از منکر در فضای مجازی
دیدگاه مقام معظم رهبری درباره امر به معروف و نهی از منکر در فضای مجازی، مبتنی بر استفاده صحیح و هوشمندانه از این بستر است. ایشان فضای مجازی را به عنوان یک «فرصت» بزرگ برای گسترش ارزش‌های اسلامی و ترویج معروف‌ها می‌دانند. به گفته ایشان، این فضا نه تنها یک تهدید نیست، بلکه ابزاری است که می‌تواند به شکل مؤثر و گسترده‌ای به انتشار پیام‌های دینی، فرهنگی و اجتماعی کمک کند. رهبر معظم انقلاب تأکید دارند که در فضای مجازی نباید به شیوه‌ای تهاجمی و خشن عمل کرد. ایشان بر این باورند که برای تأثیرگذاری بر دیگران باید از منطق، اخلاق، مهربانی و ابزارهای نوین رسانه‌ای استفاده کرد. این بدان معناست که برای امر به معروف و نهی از منکر در این فضا، باید از روش‌های اقناعی و مبتنی بر دلایل منطقی و علمی بهره برد و از هرگونه برخورد تند یا تحقیرآمیز پرهیز کرد.
با این بیانات، وظیفه ما به عنوان کاربران فضای مجازی، بسیار روشن است. ما باید از این فرصت برای گسترش مفاهیم اسلامی و فرهنگی استفاده کنیم و ضمن رعایت اصول اخلاقی، در پی اصلاح رفتارهای نادرست در فضای مجازی باشیم. به جای برخوردهای تهاجمی، باید به شیوه‌ای منطقی و سازنده به ترویج معروف‌ها و جلوگیری از منکرها بپردازیم. این به معنای تعامل سازنده با دیگران، تولید محتوای مثبت و مفید، و حمایت از فعالیت‌های سالم در فضای مجازی است.همچنین، باید به همگان یادآور شویم که فضای مجازی یک ابزار است و نحوه استفاده از آن می‌تواند اثرات مثبتی یا منفی بر جامعه داشته باشد. بنابراین، مسئولیت ما این است که این فضا را به عنوان یک فرصت برای خدمت به جامعه و ارتقاء ارزش‌های دینی و اخلاقی در نظر بگیریم.2
چالش‌های امر به معروف و نهی از منکر در فضای مجازی
یکی از چالش‌های مهم امر به معروف و نهی از منکر در فضای مجازی، واکنش‌های منفی برخی کاربران است. افراد ممکن است به دلیل تعصبات شخصی، سوءبرداشت یا حتی مقاومت در برابر تغییر، برخوردهای تندی با کسانی که امر به معروف می‌کنند داشته باشند. علاوه بر این، از آنجا که بیشتر تعاملات در فضای مجازی به صورت نوشتاری انجام می‌شود، احتمال سوءتفاهم و تفسیر اشتباه پیام‌ها بسیار بالا است. گاهی لحن یا نیت اصلی فرد به درستی منتقل نمی‌شود و کاربران ممکن است برداشت نادرستی از پیام داشته باشند. همچنین، یکی از مشکلات اساسی در این فضا، حملات سازمان‌یافته از سوی گروه‌هایی است که با ارزش‌های دینی و اخلاقی مخالفند. این گروه‌ها ممکن است با جوسازی، گزارش‌دهی یا ایجاد شبهه، محتوای مفید را بی‌اثر کنند. از سوی دیگر، برخی کاربران بدون داشتن دانش کافی از مفهوم دقیق معروف و منکر، اقدام به امر و نهی می‌کنند که نه‌تنها نتیجه مثبتی ندارد، بلکه ممکن است باعث بدبینی نسبت به این فریضه شود. محدودیت‌های برخی پلتفرم‌ها نیز چالش بزرگی است؛ بسیاری از شبکه‌های اجتماعی مانند اینستاگرام و توییتر محدودیت‌هایی برای نشر محتوای دینی و اخلاقی اعمال می‌کنند و گاهی چنین محتواهایی را حذف یا دیده شدن آنها را کاهش می‌دهند. همه این عوامل سبب می‌شود که امر به معروف و نهی از منکر در فضای مجازی، نیازمند آگاهی، مهارت در نحوه بیان و استفاده از روش‌های مؤثر برای مقابله با چالش‌ها باشد.
