آثار کار خیر در جامعه و خانواده
کار خیر نقش مهمی در افزایش همبستگی اجتماعی دارد. زمانی که افراد به یکدیگر کمک میکنند، حس اعتماد و همدلی در جامعه تقویت میشود. از سوی دیگر، خانوادههایی که اعضای آن به انجام کارهای خیر تشویق میشوند، محیطی آرامتر و سرشار از مهربانی خواهند داشت. فرزندان در چنین خانوادههایی از سنین پایین یاد میگیرند که چگونه مسئولیت اجتماعی خود را ایفا کنند و در آینده انسانهایی دلسوز و مسئولیتپذیر شوند. کار خیر از جمله ارزشهایی است که در تمامی فرهنگها و ادیان مورد تأکید قرار گرفته است. کمک به دیگران نه تنها باعث بهبود زندگی افراد نیازمند میشود، بلکه تأثیرات عمیقی بر فرد نیکوکار و جامعه نیز دارد. در این مقاله به بررسی آثار کار خیر، روشهای انجام آن، نیاز یا عدم نیاز به پول برای کار خیر، و همچنین دیدگاههای دینی و روانشناختی در این زمینه میپردازیم.
امام علی(ع) فرمودند:
نیکوکاری، مرگ را به تأخیر میاندازد و محبت را در دلها زیاد میکند.
اهمیت کار خیر در جامعه
کار خیر در بسیاری از جوامع به عنوان یک اصل اساسی برای رشد اجتماعی و بهبود کیفیت زندگی شناخته میشود. کشورهای مختلف با فرهنگهای گوناگون، اهمیت ویژهای برای نیکوکاری قائل هستند و آن را به روشهای مختلف ترویج میکنند. در کشورهای پیشرفته، نیکوکاری نه تنها یک عمل فردی بلکه بخشی از سیاستهای اجتماعی است. دولتها و سازمانهای مردمنهاد با برنامهریزیهای دقیق، فرهنگ کار خیر را تقویت میکنند. برای مثال در ایالات متحده امریکا خیریهها و سازمانهای مردمنهاد در این کشور نقش بسیار فعالی در کاهش نابرابریهای اجتماعی دارند. برنامههایی مانند “Giving Tuesday” (سهشنبه بخشندگی) مردم را به کمک به خیریهها تشویق میکند. همچنین، معافیتهای مالیاتی برای کمکهای خیریهای، انگیزه بیشتری برای افراد و شرکتها ایجاد کرده است.
در کشورهایی مانند سوئد و نروژ، دولتها سیستمهای رفاه اجتماعی گستردهای دارند که از طریق مالیات تأمین میشود. اما با این حال، فرهنگ نیکوکاری همچنان زنده است و مردم بهطور داوطلبانه در کارهای اجتماعی مانند کمک به پناهندگان، حمایت از سالمندان و حفاظت از محیطزیست مشارکت میکنند. کار خیر در فرهنگ ژاپنی بیشتر بر پایه احترام و مسئولیت اجتماعی استوار است. در مواقع بحران مانند زلزله و سونامی، مردم این کشور به صورت خودجوش به یکدیگر کمک میکنند. همچنین، شرکتهای بزرگ بخشی از درآمد خود را به حمایت از آموزش، بهداشت و محیطزیست اختصاص میدهند.1
نمونههایی از انجام کار خیر
کمک مالی به نیازمندان و خیریهها
مشارکت در امور داوطلبانه مانند آموزش رایگان یا کمک به سالمندان
اهدای خون و اعضای بدن
ایجاد فرصتهای شغلی برای افراد بیبضاعت
یاری رساندن به دانشآموزان مستعد ولی کمبضاعت
حفظ محیط زیست و اقدامات عامالمنفعه مانند کاشت درخت


آیا برای کار خیر حتماً باید پول داشت؟
برخلاف تصور عمومی، کار خیر تنها به کمک مالی محدود نمیشود. انسانها میتوانند با وقت، تخصص و تواناییهای خود نیز کار خیر انجام دهند. برای مثال، فردی که مهارت خاصی دارد، میتواند آن را به دیگران آموزش دهد. معلمی که بدون دریافت مزد، به دانشآموزی درس میدهد، پزشک یا پرستاری که داوطلبانه به بیماران نیازمند کمک میکند، یا حتی فردی که وقت خود را صرف همصحبتی با سالمندان تنها در آسایشگاهها میکند، همگی نمونههایی از کار خیر بدون نیاز به پول هستند. حتی رفتارهای سادهای مانند لبخند زدن، گفتار محبتآمیز و حمایت عاطفی نیز از نمونههای کار خیر محسوب میشوند. گاهی یک کلام دلگرمکننده میتواند زندگی فردی را تغییر دهد. پیامبر اکرم (ص) میفرمایند: “کلمهٔ طیبه، صدقه است” (صحیح مسلم، حدیث 1009)، که نشان میدهد حتی یک کلام نیکو نیز نوعی کار خیر محسوب میشود. علاوه بر این، روایاتی داریم که تأکید دارند هر کس که مردم را به انجام کار نیک راهنمایی کند، خود در ثواب آن شریک است. بنابراین، حتی تشویق دیگران به کار خیر نیز نوعی نیکوکاری به شمار میرود.
تأثیر کار خیر از نظر امام صادق(ع)
در روایتی آمده است که فردی نزد یکی از یاران امام صادق (ع) که از شدت فقر و تنگدستی رنج میبرد، نزد ایشان رفت و از سختیهای زندگیاش گلایه کرد. او با ناراحتی گفت: «ای پسر رسول خدا، زندگی بر من سخت شده و فقر مرا درمانده کرده است. هرچه تلاش میکنم، گشایشی در کارم حاصل نمیشود. نمیدانم چه کنم!»
امام صادق (ع) با آرامش به او نگاهی کردند و فرمودند: «آیا دوست داری راهی به تو نشان دهم که در آن برکت و گشایش باشد؟»
مرد با اشتیاق گفت: «بله، ای فرزند رسول خدا!»
امام (ع) به او توصیه کردند: «در کمک به دیگران کوتاهی نکن. از آنچه داری، هرچند اندک باشد، به نیازمندان ببخش و نیکی کن. بدان که خداوند جبرانکننده است و هر کار خیری که انجام دهی، به تو بازخواهد گشت.»
مرد با تعجب به امام نگاه کرد. او با خود اندیشید: «چگونه میتوانم به دیگران کمک کنم درحالیکه خودم در تنگدستی به سر میبرم؟!» اما چون به کلام امام یقین داشت، تصمیم گرفت به توصیهی ایشان عمل کند.
او از همان روز شروع به بخشش کرد. اگر غذایی داشت، مقداری از آن را به کسی که نیازمند بود میداد. اگر کاری برای کسی از دستش برمیآمد، دریغ نمیکرد. هرچند خود در مضیقه بود، اما هر زمان که فرصتی برای نیکی و کمک به دیگران پیش میآمد، از آن استفاده میکرد.
چند هفتهای گذشت. کمکم برکت عجیبی را در زندگی خود احساس کرد. روزی یکی از دوستانش پیشنهاد کاری به او داد که درآمد خوبی داشت. از آن پس، زندگیاش دگرگون شد. مشکلات مالیاش کمکم حل شد و روزگارش بهبود یافت. او که این تغییر را به چشم دیده بود، بار دیگر نزد امام صادق (ع) رفت و با شادی گفت:
«ای فرزند رسول خدا! آنچه فرمودید حقیقت داشت! از زمانی که دست از کمک به دیگران برنداشتم، در زندگیام گشایش پیدا شد و خداوند روزیام را فراوان کرد.»
امام (ع) لبخندی زدند و فرمودند: «آیا نشنیدهای که خداوند در قرآن میفرماید: هر کس کار خیری انجام دهد، خداوند پاداش آن را چندین برابر میکند؟ پس هرگز از نیکی کردن باز نایست.»
این داستان به ما نشان میدهد که کار خیر نهتنها بر زندگی دیگران تأثیر مثبت دارد، بلکه سبب برکت و گشایش در زندگی خودمان نیز میشود.
تأثیر کار خیر از نظر روانشناسی
روانشناسان معتقدند که کمک به دیگران تأثیرات مثبتی بر سلامت روح و روان فرد دارد. انجام کار خیر باعث افزایش ترشح هورمونهای شادیآور مانند اکسیتوسین و سروتونین میشود که موجب کاهش استرس و افسردگی خواهد شد. همچنین، کمک به دیگران باعث افزایش عزت نفس و احساس رضایت درونی میشود. فردی که دست یاری به سوی دیگران دراز میکند، احساس ارزشمندی بیشتری دارد و این حس مثبت، کیفیت زندگی او را بهبود میبخشد.
بر اساس تحقیقات علمی، زمانی که فردی کار خیری انجام میدهد، سیستم عصبی او به گونهای واکنش نشان میدهد که گویی خود یک پاداش دریافت کرده است. این پدیده که به “لذت نیکوکاری” معروف است، موجب تقویت انگیزه برای ادامه این رفتار در فرد میشود. همچنین، دیده شده است که افرادی که به طور مداوم در فعالیتهای نیکوکارانه شرکت دارند، سطح اضطراب کمتری دارند و از کیفیت خواب بهتری برخوردارند.
در سطح اجتماعی، جوامعی که در آنها روحیه نیکوکاری تقویت شده است، میزان جرم و ناهنجاریهای اجتماعی در آنها کمتر است. حس همبستگی و مسئولیتپذیری اجتماعی در این جوامع بیشتر است و مردم آن احساس امنیت و آرامش بیشتری دارند. طبق پژوهشها، داوطلبانی که در کارهای خیریه شرکت میکنند، نسبت به افرادی که صرفاً به امور شخصی خود میپردازند، امید بیشتری به زندگی دارند و روابط اجتماعی آنها قویتر است. در واقع، کمک به دیگران نه تنها برای جامعه سودمند است، بلکه باعث افزایش سلامت روان فرد نیز میشود.2