امر به معروف و نهی از منکر
امر به معروف و نهی از منکر، دو دستور اخلاقی و اجتماعی در دین اسلام هستند که هدف آن‌ها بهبود رفتارهای فردی و اجتماعی است. این دو اصل، هرچند در ظاهر مشابه به نظر می‌رسند، اما از لحاظ هدف، ماهیت، زمینه اجرا و رویکرد، تفاوت‌های مهمی دارند که در ادامه به آن‌ها پرداخته می‌شود. امر به معروف به معنای دعوت به کارهای نیک و ترویج اعمال پسندیده است. این اصل به دنبال آن است که افراد یا جامعه به انجام کارهای نیک گرایش پیدا کنند و ارزش‌های اخلاقی و انسانی در میان مردم تقویت شود. در مقابل، نهی از منکر به معنای بازداشتن دیگران از انجام گناه و جلوگیری از رفتارهای ناپسند است. هدف اصلی آن اصلاح رفتارهای غلط و جلوگیری از گسترش فساد و تباهی در جامعه است. امر به معروف دارای جنبه‌ای تشویقی و مثبت است؛ به این معنا که تلاش می‌کند انگیزه انجام کارهای نیک را در افراد ایجاد کند. این رویکرد به فرد یا جامعه این پیام را می‌دهد که با انجام کارهای نیک، به کمال انسانی نزدیک‌تر می‌شوند. از سوی دیگر، نهی از منکر جنبه‌ای بازدارنده و اصلاحی دارد. این اصل با هشدار و گوشزد کردن پیامدهای منفی رفتارهای ناپسند، سعی در جلوگیری از ادامه این رفتارها دارد. امر به معروف زمانی ضرورت پیدا می‌کند که فرد یا جامعه‌ای کار نیک را ترک کرده باشد و نیاز به یادآوری و تشویق برای بازگشت به مسیر درست داشته باشد. به عبارتی، در شرایطی که ارزش‌های اخلاقی در حال کمرنگ شدن هستند، امر به معروف به عنوان ابزاری برای احیای آن‌ها عمل می‌کند. در مقابل، نهی از منکر در شرایطی اجرا می‌شود که فرد یا جامعه مشغول به انجام گناه یا رفتاری ناپسند است و نیاز است که از ادامه این رفتار جلوگیری شود. امر به معروف با ایجاد انگیزه و علاقه، افراد را به سمت انجام کارهای خوب سوق می‌دهد. این روش اغلب با لحنی محبت‌آمیز و تشویقی همراه است تا افراد با میل و رغبت به اعمال نیک روی آورند. اما در نهی از منکر، رویکرد هشداردهنده و بازدارنده است. این اصل تلاش می‌کند با آگاهی‌بخشی از پیامدهای منفی گناه، افراد را از ادامه رفتارهای نادرست بازدارد.در قرآن کریم نیز به تفاوت این دو اصل اشاره شده است. در مورد امر به معروف، آیه «وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ…» (آل عمران: 104) نشان‌دهنده دعوت به خیر و نیکی است. این آیه بر مسئولیت اجتماعی مسلمانان در ترویج کارهای نیک تأکید می‌کند. در مورد نهی از منکر، آیه «كَانُوا لَا يَتَنَاهَوْنَ عَنْ مُنكَرٍ فَعَلُوهُ…» (مائده: 79) به هشدار نسبت به پیامدهای ترک این اصل اشاره دارد و جامعه‌ای را که از انجام آن غفلت می‌کند، سرزنش می‌کند. این تفاوت‌ها نشان می‌دهند که امر به معروف و نهی از منکر، هرچند مکمل یکدیگرند، اما در رویکرد و اهداف خود تفاوت‌های مهمی دارند و هر یک نقش ویژه‌ای در اصلاح و بهبود جامعه ایفا می‌کنند.
دیدگاه رهبری در تفاوت امر به معروف با نهی از منکر
از نظر اخلاقی، امر به معروف ماهیت تشویقی و الهام‌بخش دارد و بیشتر بر ایجاد انگیزه برای انجام کارهای نیک تأکید می‌کند، در حالی که نهی از منکر رویکردی بازدارنده و اصلاحی دارد و هدف آن جلوگیری از گناه و انحراف است. مقام معظم رهبری در این‌باره می‌فرمایند: «امر به معروف یعنی برانگیختن عزم و اراده‌ها برای انجام یک کار نیک و صالح، و نهی از منکر یعنی بازداشتن از گناه، از انحراف و از هر کاری که به فساد و تباهی می‌انجامد.» بنابراین، در نگاه رهبری، امر به معروف جنبه‌ای مثبت دارد و بر ترویج ارزش‌ها تأکید می‌کند، در حالی که نهی از منکر، مانع از گسترش فساد و انحراف می‌شود.1
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمودند:
هر کس امر به معروف کند، پشت مؤمنان را قوی کرده، و هر کس نهی از منکر کند، بینی منافقان را به خاک مالیده است.
تفاوت در رویکرد اجتماعی
از منظر اجتماعی نیز، امر به معروف به ایجاد فضایی مثبت و الهام‌بخش در جامعه کمک می‌کند و ارزش‌های اسلامی را گسترش می‌دهد، در حالی که نهی از منکر نقش کلیدی در جلوگیری از انحرافات و حفظ هویت اسلامی جامعه دارد. در این راستا، رهبر انقلاب تأکید دارند که اجرای هر دو اصل باید به شکلی حکیمانه، با محبت و دقت انجام شود تا ضمن تأثیرگذاری، از بروز واکنش‌های منفی جلوگیری شود.
تفاوت در اجرای فردی و جمعی
در زمینه اجرا، امر به معروف بیشتر به صورت فردی یا جمعی با تأکید بر محبت و تشویق انجام می‌شود، اما نهی از منکر به دلیل حساسیت‌های بیشتر، گاهی نیازمند مداخله افراد متخصص یا نهادهای مسئول است. برای حفظ تعادل، تأکید بر این است که هر دو اصل به صورت مکمل اجرا شوند. چرا که تمرکز صرف بر نهی از منکر ممکن است به سخت‌گیری منجر شود، و غفلت از آن می‌تواند به گسترش انحرافات بیانجامد.
اهمیت توازن در اجرای امر به معروف و نهی از منکر
امر به معروف و نهی از منکر، دو اصل اساسی در آموزه‌های اسلامی هستند که هدف مشترک آن‌ها اصلاح جامعه و ترویج ارزش‌های اخلاقی است. هرچند این دو دستور تفاوت‌هایی در هدف، ماهیت، رویکرد و زمینه اجرا دارند، اما مکمل یکدیگرند و بدون وجود یکی، دیگری نمی‌تواند به طور کامل تأثیرگذار باشد. امر به معروف با تشویق و ترویج کارهای نیک، بستر مناسبی برای رشد معنوی و اخلاقی افراد فراهم می‌آورد، در حالی که نهی از منکر با بازداشتن از رفتارهای ناپسند، از گسترش فساد و انحراف در جامعه جلوگیری می‌کند.
از دیدگاه مقام معظم رهبری، اجرای این دو اصل باید با حکمت، محبت و دقت همراه باشد تا تأثیرگذاری مثبت آن‌ها حفظ شود و از بروز واکنش‌های منفی جلوگیری گردد. امر به معروف باید با الهام‌بخشی و ایجاد انگیزه انجام شود، و نهی از منکر نیز باید با آگاهی‌بخشی و روشی دلسوزانه اجرا گردد.
در نهایت، توازن در اجرای این دو اصل و همراهی آن‌ها با یکدیگر، تضمین‌کننده سلامت اخلاقی و اجتماعی جامعه است. به همین دلیل، هر فرد مسلمان باید خود را در برابر این وظایف مسئول بداند و با درایت و رفتار شایسته، به تحقق این اصول در زندگی فردی و اجتماعی کمک کند.2
