اجرای امر به معروف و نهی از منکر در جامعه
امر به معروف و نهی از منکر از واجبات مهم در اسلام است که نقش بسزایی در ترویج فضایل اخلاقی و کاهش ناهنجاری‌های اجتماعی دارد. با این حال، در اجرای این فریضه‌ها، گاه تناقضاتی مشاهده می‌شود که می‌تواند اثربخشی آنها را کاهش دهد. یکی از این تناقضات، عدم هماهنگی بین گفتار و رفتار کسانی که امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند است. به عنوان مثال، اگر فردی که خود به اصول اخلاقی پایبند نیست، دیگران را به رعایت آنها دعوت کند، این امر می‌تواند موجب بی‌اعتمادی و عدم پذیرش در مخاطبان شود تجربه نشان داده که ویژگی‌های شخصیتی و رفتاری آمران و ناهیان تأثیر مستقیمی بر پذیرش امر به معروف و نهی از منکر دارد.
امام صادق علیه السلام :
تنها كسى مىتواند امر به معروف كند يا نهى از منكر نمايد كه داراى سه صفت باشد: به آنچه امر مىكند و از آنچه نهى مىنمايد آگاه باشد، عادلانه امر كند و نهى نمايد، با مهربانى امر و نهى كند.
استفاده از روش درست در اجرای امر به معروف و نهی از منکر
استفاده از روش‌های نادرست در اجرای این مهم، می‌تواند به نتایج معکوس منجر شود. برای مثال، برخوردهای تند و خشن به جای تشویق و ترغیب، ممکن است مقاومت و نارضایتی در جامعه ایجاد کند. بر اساس منابع دینی و (تجربه یا تاریخ)، عدم توجه به اولویت‌ها و اتخاذ شیوه‌های نادرست از جمله موانع مهم در تحقق امر به معروف و نهی از منکر است. برای افزایش تأثیرگذاری این فریضه‌ها و یا تقویت این مسئولیت اجتماعی در جامعه، لازم است افراد ابتدا خود به اصول اخلاقی و دینی پایبند باشند و با رفتار و گفتار مناسب، الگوی عملی برای دیگران باشند. همچنین، انتخاب روش‌های مناسب و متناسب با شرایط و مخاطبان، می‌تواند در پذیرش و اثربخشی امر به معروف و نهی از منکر مؤثر باشد. در نهایت، توجه به این نکته ضروری است که امر به معروف و نهی از منکر باید با حکمت و محبت همراه باشد تا بتواند تأثیر مثبت و ماندگاری در جامعه داشته باشد.یکی از مسائل اساسی در اجرای فریضهٔ امر به معروف و نهی از منکر در جامعه، بررسی علل عدم پذیرش این امر است. آسیب‌شناسی این فریضه می‌تواند نقاط ضعف و موانع موجود را آشکار سازد. در این فرآیند، دو فرد مختار و آزاد، یعنی «آمر» (امرکننده) و «مأمور» (فرد مورد خطاب)، با یکدیگر تعامل دارند. شناسایی ویژگی‌های احتمالی در شخصیت، رفتار و گفتار هر دو طرف برای کشف مشکلات و چالش‌های پذیرش امر به معروف و نهی از منکر ضروری است. در محیط‌های دانشگاهی، اساتید و کارکنان به‌عنوان الگوهای رفتاری برای دانشجویان عمل می‌کنند. پوشش و رفتار آنها می‌تواند تأثیر مستقیمی بر نگرش و عملکرد دانشجویان در زمینه حجاب و عفاف داشته باشد. به‌عنوان مثال، معاون فرهنگی و دانشجویی وزارت بهداشت بیان کرده است که پوشش مناسب اساتید و کارکنان به رعایت عفاف و حجاب در میان دانشجویان کمک می‌کند. در نتیجه، برای ترویج مؤثر فرهنگ حجاب و عفاف در جامعه، به‌ویژه در محیط‌های آموزشی، ضروری است که اساتید و کارکنان خود به این اصول پایبند باشند. این هماهنگی بین گفتار و رفتار می‌تواند به کاهش تناقضات و افزایش تأثیرگذاری سیاست‌های مرتبط با حجاب و عفاف منجر شود.
راهکارهای رفع تناقضات اجرای امر به معروف و نهی از منکر در جامعه
الگوسازی در نهادهای دولتی و آموزشی
کارکنان ادارات، اساتید و معلمان باید با رعایت اخلاق، رفتار و شئونات اسلامی، الگوی مناسبی برای دیگران باشند. این امر به ترویج فرهنگ امر به معروف و نهی از منکر کمک می‌کند.
آموزش و آگاهی‌بخشی
برگزاری دوره‌های آموزشی و کارگاه‌های آگاهی‌بخشی در مورد اهمیت و روش‌های صحیح امر به معروف و نهی از منکر می‌تواند مؤثر باشد. این آموزش‌ها باید به گونه‌ای باشد که افراد با میل و رغبت به این فریضه عمل کنند.
استفاده از روش‌های ملایم و محبت‌آمیز
به‌کارگیری روش‌های نرم و محبت‌آمیز در تذکر دادن، به جای برخوردهای تند و خشن، می‌تواند تأثیر بیشتری داشته باشد و از ایجاد مقاومت در مخاطبان جلوگیری کند.
تشویق فرهنگ احساس مسئولیت اجتماعی
تشویق مردم به نظارت بر رفتار یکدیگر و تذکر دوستانه می‌تواند به بهبود وضعیت جامعه کمک کند. این نظارت همگانی باید با احترام و بدون تحقیر انجام شود.
ترویج فرهنگ مسئولیت‌پذیری
ایجاد حس مسئولیت‌پذیری در افراد نسبت به جامعه و تأکید بر اینکه هر فرد نقش مهمی در اصلاح جامعه دارد، می‌تواند به اجرای بهتر این فریضه کمک کند.
بررسی و رفع موانع موجود
شناسایی موانع فرهنگی، اجتماعی و فردی که مانع از اجرای صحیح امر به معروف و نهی از منکر می‌شوند و تلاش برای رفع آنها از اهمیت بالایی برخوردار است.
عوامل عدم پذیرش امر به معروف و نهی از منکر
تحقیقات نشان می‌دهد که عوامل عدم پذیرش امر به معروف و نهی از منکر را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد:
عوامل مرتبط با آمران به معروف و ناهیان از منکر: این عوامل شامل نحوه بیان، لحن، رفتار و نیت آمر یا ناهی است. اگر این افراد با خشونت، تحقیر یا بدون آگاهی کافی اقدام کنند، ممکن است مخاطب به جای پذیرش، مقاومت نشان دهد.
عوامل مربوط به مخاطبان و شنوندگان: این عوامل به ویژگی‌های شخصیتی، سطح آگاهی، تجربیات گذشته و شرایط روحی و روانی فرد مورد خطاب بستگی دارد. برای مثال، اگر فرد احساس کند که مورد قضاوت ناعادلانه قرار گرفته یا شأن او نادیده گرفته شده است، احتمال پذیرش کاهش می‌یابد.
برای افزایش تأثیرگذاری امر به معروف و نهی از منکر، لازم است آمران و ناهیان با شناخت دقیق از شرایط و ویژگی‌های مخاطبان، با روشی مناسب و همراه با احترام و محبت اقدام کنند. همچنین، آموزش و آگاهی‌بخشی به جامعه دربارهٔ اهمیت و روش‌های صحیح این فریضه می‌تواند مؤثر باشد.1
موانع امر به معروف و نهی از منکر
یکی از موانع مهم در امر به معروف و نهی از منکر خودبرتربینی است. در واقع باید از موقعیت خدایی استعفا داده و به مقام بندگی خدا بازگردیم. گاهی اوقات به جایگاه‌هایی می‌رویم که مختص خداست و در این جایگاه‌ها تکبر جایی ندارد. حضرت زهرا (س) می‌فرمایند: «نماز برای پاک شدن از خودبرتربینی قرار داده شده است.» نماز واقعی آن است که تمام کبر را شستشو دهد و از بین ببرد، نه نمازی که پس از اقامه آن، دیگران را تحقیر کنیم و به آنها بنگریم که اهل جهنم‌اند. ما هیچ‌کس نیستیم. وقتی از امام حسین (ع) درباره معنی ادب پرسیدند، حضرت فرمودند: «ادب آن است که وقتی از خانه بیرون می‌روی، هیچ‌کس را نبیینی مگر اینکه او را برتر از خودت پنداری.» اگر کسی را برتر از خودمان بدانیم، هیچ‌گاه برایش تعیین‌تکلیف نمی‌کنیم، با خشونت رفتار نمی‌کنیم و او را تحقیر نمی‌کنیم. در این صورت است که بسیاری از مشکلات و اشتباهات خود به خود حل می‌شود.
متأسفانه برخی به این اصول توجهی ندارند و تنها به این فکر می‌کنند که هر طور که شده باید امر به معروف و نهی از منکر کنند! در حالی که اگر تعریف و هویت صحیح امر به معروف و نهی از منکر روشن شود، راهکارهای آن نیز مشخص خواهد شد. متأسفانه با این رویکرد، فضای روانی جامعه را دچار آشفتگی کرده‌ایم، در حالی که باید از این ابزار برای ساختاردهی به شخصیت و کرامت جامعه استفاده کنیم. جامعه‌ای با کرامت است که به شخصیت افراد، عزت نفس و احترام به آنها توجه می‌شود. فردی که مورد توهین و تحقیر قرار گرفته باشد، چگونه می‌تواند پذیرای امر به معروف و نهی از منکر باشد؟ اینها مسائلی عمیق و تربیتی هستند که باید بیشتر به آنها پرداخته شود.
چه کسانی باید تعریف اصلی امر به معروف و نهی از منکر را به جامعه برگردانند؟
در ابتدا، حوزه علمیه باید به تعریف صحیح امر به معروف و نهی از منکر پرداخته و آن را به جامعه بازگرداند، چرا که متأسفانه در این زمینه غفلت شده است. این واقعیت تلخ است که کسانی که مسئولیت امر به معروف و نهی از منکر را بر عهده دارند، خودشان تعریف درستی از آن ندارند. اگر تعریفی صحیح از این مفهوم داشتند، قطعاً مسیر درستی را طی می‌کردند و به نتایج مطلوبی دست می‌یافتند. اما متاسفانه نتایج اقدامات انجام شده نشان‌دهنده این است که در این مسیر اشتباه حرکت کرده‌اند. بدتر از آن، بودجه‌هایی که برای این کار تخصیص داده شده، بی‌ثمر و به هدر رفته است.
اصل اساسی در امر به معروف و نهی از منکر، آرامش است. همانطور که در قرآن آمده است: «أَلاَ بِذِکرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»، تمامی دستورات خداوند برای برقراری آرامش در زندگی انسان‌ها است. متاسفانه در حال حاضر، بسیاری از معضلات و مشکلات از جایی ناشی می‌شود که آرامش روحی و روانی جامعه به هم ریخته است. فردی که آرامش نداشته باشد، به راحتی دچار اشتباه و گناه می‌شود. این نکته‌ای است که مسئولان باید به آن توجه ویژه داشته باشند.
وقتی مسئولان امر به معروف و نهی از منکر تعریفی درست از این واجب دینی ندارند، به طور سلیقه‌ای و بدون دقت عمل خواهند کرد، که همانطور که اشاره کردید، این موضوع مشکلات زیادی را به همراه خواهد داشت. امر به معروف و نهی از منکر یک کار بسیار تخصصی است و باید با دقت و تخصص انجام شود. کسی که مکانیک نیست، آچار دستش نمی‌گیرد، و کسی که جراح نیست، تیغ جراحی در دستش قرار نمی‌گیرد، چرا که فرد بی‌تخصص نه تنها نمی‌تواند درمانی کند، بلکه ممکن است به مشکلات بیشتری منجر شود. به همین ترتیب، باید به این نکته توجه کرد که امر به معروف و نهی از منکر به قدری حساس و پیچیده است که اگر به دست فردی بی‌تخصص سپرده شود، می‌تواند آسیب‌های جبران‌ناپذیری وارد کند. بنابراین، باید این مسئله را جدی گرفت و از آن عبور نکرد، زیرا یکی از مهم‌ترین و تخصصی‌ترین وظایف اجتماعی همین امر به معروف و نهی از منکر است.2
