نقش امر به معروف در دین
امر به معروف و نهی از منکر از مهمترین واجبات اجتماعی و دینی در اسلام هستند که تأثیرات عمیقی بر فرد و جامعه میگذارند. این دو فریضه، به عنوان ابزارهایی برای تقویت اخلاق و جلوگیری از انحرافات، جایگاه ویژهای در قرآن کریم، احادیث معصومین (ع) و نظرات علمای دینی دارند. در این مقاله، به بررسی کاملتر نقش و تأثیرات امر به معروف و نهی از منکر از دیدگاه قرآن، معصومین و علمای دین پرداخته میشود.
گفتههای ارزشمند از رهبر معظم دربارهی اهمیت احیای امر به معروف و نهی از منکر
امر به معروف و نهی از منکر که یکی از ارکان اساسی اسلام و ضامن برپا داشتن همهی فرایض اسلامی است، باید در جامعهی ما احیا شود و هر فردی از آحاد مردم، خود را در گسترش نیکی و صلاح و برچیده شدن زشتی و گمراهی و فساد، مسئول احساس کند.» واجب فراموش شده «ما باید خود را به سرچشمهی اسلام برسانیم تا زندگی به تمامی شیرین شود. قرآن کریم میفرماید: «الَّذِینَ إِنْ مَکنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکرِ». من میخواهم این واجب فراموش شدهی اسلام را به یاد شما و ملت ایران بیاورم: امر به معروف و نهی از منکر. همهی آحاد مردم باید وظیفهی امر کردن به کار خوب و نهی کردن از کار بد را برای خود قائل باشند. این، تضمین کنندهی حیات طیبه در نظام اسلامی خواهد بود. عمل کنیم تا آثارش را ببینیم.1

اهمیت امر به معروف و نهی از منکر در قرآن
در قرآن کریم، چندین آیه به امر به معروف و نهی از منکر اشاره کرده است. به طور خاص، این مفهوم در حدود 10 آیه به طور مستقیم مورد بحث قرار گرفته است. برخی از آیات برجسته عبارتند از:
يَا بُنَيَّ أَقِمِ الصَّلَاةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنكَرِ وَاصْبِرْ عَلَىٰ مَا أَصَابَكَ”
ای پسرم، نماز را برپا دار و امر به معروف و نهی از منکر کن و بر آنچه بر تو وارد میشود صبر کن. (لقمان آیه17)
الَّذِينَ إِن مَّكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنكَرِ”
همان کسانی که اگر در زمین به آنان قدرت دهیم،نماز برپا میدارند و زکات میدهند و به معروف امر میکنند و از منکر نهی مینمایند.(حج آیه41)
“وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ
و مردان و زنان باایمان، دوستان یکدیگرند؛ که به کارهای پسندیده فرمان میدهند و از کارهای ناپسند بازمیدارند.(توبه آیه71)
كُنتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ”
شما بهترین امتی هستید که برای مردم پدید آمدهاید؛ به معروف امر میکنید و از منکر نهی مینمایید.(آلعمران آیه110)
وَلْتَكُن مِّنكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ
باید از میان شما گروهی باشند که به خیر دعوت کنند و به معروف امر نمایند و از منکر نهی کنند، و آنان رستگارانند.(آل عمران آیه 104)
نقش امر به معروف و نهی از منکر در احادیث
معصومین (ع) نیز تأکید بسیاری بر اهمیت این دو فریضه داشتهاند. برخی از احادیث مرتبط عبارتند از: حدیثی از پیامبر اکرم (ص): “لَا تَزُولُ قَدَمُ عَبْدٍ يَوْمَ الْقِيَامَةِ حَتَّى يُسْأَلَ عَنْ أَرْبَعِ: عَنْ عُمْرِهِ فِيمَا أَفْنَاهُ، وَعَنْ عِلْمِهِ فِيمَا عَمِلَ بِهِ، وَعَنْ مَالِهِ مِنْ أَيْنَ كَسَبَهُ وَفِيمَا أَنْفَقَهُ، وَعَنْ جِسْمِهِ فِيمَا أَبْلَاهُ” “پای بندهای در روز قیامت از جای خود حرکت نمیکند تا اینکه از چهار چیز از او سوال شود: از عمرش که در چه گذرانده، از علمش که چه عمل کرده، از مالش که از کجا به دست آورده و در چه خرج کرده، و از بدنش که چگونه آن را فرسوده کرده است. حدیثی از امام علی (ع): “لَا يَكُونُ الْمُؤْمِنُ مُؤْمِنًا حَتَّى يَكُونَ مَآمَنُهُ لِلنَّاسِ فِي أَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ” “مؤمن حقیقی کسی است که مردم از او در مال و جان خود در امان باشند.” این احادیث نشان میدهند که امر به معروف و نهی از منکر از وظایف اصلی هر مسلمان است و تأثیرات آن در ابعاد فردی و اجتماعی بسیار گسترده است.
یکی از داستانهای معروف درباره اهمیت امر به معروف و نهی از منکر مربوط به امام حسین (ع) و قیام عاشورا است. امام حسین (ع) در خطبهای که هنگام حرکت به سوی کربلا ایراد کردند، هدف اصلی قیام خود را امر به معروف و نهی از منکر معرفی کردند. ایشان فرمودند: «من برای اصلاح در امت جدم قیام کردم. میخواهم امر به معروف و نهی از منکر کنم و به سیره جدم و پدرم عمل کنم.» (بحارالانوار، ج ۴۴، ص ۳۲۹) این قیام تاریخی نشاندهنده اهمیت بالای این دو فریضه در اسلام است. امام حسین (ع) با فدا کردن جان خود و یارانش، به ما آموختند که امر به معروف و نهی از منکر نه تنها یک وظیفه دینی، بلکه ابزاری برای اصلاح جامعه و جلوگیری از انحرافات است. این داستان بیانگر نقش حیاتی این فریضهها در حفظ ارزشهای دینی و اجتماعی است و تأکید میکند که در شرایط سخت نیز باید به این اصول پایبند بود.
دیدگاه علمای دین درباره امر به معروف و نهی از منکر
علمای اسلامی نیز به اهمیت این دو فریضه پرداختهاند و آنها را به عنوان پایههای اساسی اصلاح اجتماعی معرفی کردهاند. امام خمینی (ره) در این زمینه میفرماید: “امر به معروف و نهی از منکر دو اصل بزرگ در اسلام هستند که ضامن سعادت امت و اصلاح جامعه میباشند. اگر این دو اصل عملی شوند، سایر واجبات نیز اجرا خواهند شد.” آیتالله جوادی آملی نیز تأکید میکند: “امر به معروف و نهی از منکر دو فریضهای هستند که اگر به درستی اجرا شوند، جامعه را از فساد، انحراف و سقوط نجات خواهند داد.” علمای اسلامی به نقش برجسته امر به معروف در ارتقای جامعه تأکید کردهاند. امام خمینی (ره) در این باره میفرماید: “امر به معروف و نهی از منکر دو اصل بزرگ در اسلام هستند که ضامن سعادت امت و اصلاح جامعه میباشند. اگر این دو اصل عملی شوند، سایر واجبات نیز اجرا خواهند شد.” آیتالله مکارم شیرازی نیز بیان میکند: “امر به معروف از ارکان دین است که اگر به درستی اجرا شود، جامعه را از بسیاری از مشکلات و انحرافات نجات میدهد.”
راهی به سوی جامعهای اخلاقمدار و پایدار
امر به معروف یکی از اصول اساسی دین اسلام است که نقش حیاتی در تقویت اخلاق، ایجاد انسجام اجتماعی و پیشگیری از انحرافات ایفا میکند. این فریضه، با تشویق به انجام کارهای نیک و پسندیده، به ارتقای سطح معنوی و اخلاقی جامعه کمک میکند. قرآن کریم، احادیث معصومین (ع) و دیدگاه علمای دینی، همگی به اهمیت و تأثیرات مثبت این فریضه تأکید دارند و اجرای آن را به عنوان راهی برای دستیابی به سعادت فردی و اجتماعی توصیه میکنند.2